Is dit artikel te lang? Scroll dan door naar de conclusie aan het eind.
‘Ik volg jouw Bijbel in 2 jaar-programma en ben nu al een tijdje onderweg in het Oude Testament. Maar wat een verschrikkelijk boek is dit! Dit kun je toch niet verkopen aan andere mensen?’
Deze vrouw doelde op het geweld in de Bijbel. En weet je, ik geef haar gelijk. Soms word ik ook misselijk van de teksten die ik in Gods Woord lees. Neem nou deze verzen:
- Gelukkig hij die jouw kinderen grijpt en op de rotsen verplettert. (Psalm 137:9)
- Wanneer de HEER, uw God, u de overwinning op hen schenkt, moet u hen doden. U mag geen vredesverdrag met hen sluiten en hen niet sparen. (Deuteronomium 7:2)
- ‘Mijn pijlen maak ik dronken van het bloed van vijanden, gevallen en gevangen; mijn zwaard verslindt het vlees van hun mannen die zo dreigend hun haren hadden losgeworpen.’ (Deuteronomium 32:42)
Ik snap wel dat mensen afhaken bij het lezen van de Bijbel vanwege de vele gewelddadige teksten. Of dat mensen liever alleen het Nieuwe Testament lezen. Wat moet je met al dit geweld? God lijkt in het Nieuwe Testament zo anders dan God in het Oude Testament. Is dat ook zo?
Van God = God tot je eigen Bijbel samenstellen
Discussies over het geweld in de Bijbel zijn misschien al wel zo oud als de Bijbel zelf. Het is ook een belangrijk kritiekpunt van niet-christenen: hoe kan een weldenkend mens geloven in een God die zo gewelddadig is? De Bijbel moet wel een antiek boek zijn dat je alleen nog met een leeswaarschuwing zou mogen lezen.
Er zijn verschillende manieren om om te gaan met het geweldsvraagstuk. Sommige zijn weinig behulpzaam. Bijvoorbeeld door te stellen dat God nu eenmaal God is en dat Hij mag doen wat Hij wil.
Ja, God is God. Hij is de Schepper van het universum en ja, Hij kan en mag doen wat Hij wil. Niemand kan Zijn autoriteit in twijfel trekken.
In de Bijbel openbaart God zich echter als Iemand die zich wil openstellen voor de mens. Hij wil dat wij Hem leren kennen en dat wij ontdekken wat Hem drijft. Het antwoord ‘God = God’ is daarom niet toereikend. Het kapt de discussie af.
Wat ook gebeurt, is dat mensen hun eigen Bijbel gaan samenstellen. Ze lezen alleen maar die teksten die hen aanspreken en verdiepen zich niet in de gedeeltes die schuren met hun beeld van God. Eigenlijk proberen ze God in een hokje te stoppen waar Hij niet in past.
Nog erger is het als mensen de geweldspassages gewoon ontkennen. ‘Ze staan in de Bijbel, maar dat is per vergissing. Het is niet echt gebeurd.’
De Bijbel is een eerlijk boek. Het verdoezelt de feiten niet en dat is juist één van de redenen waarom de Bijbel zo betrouwbaar is.
‘Geef mij maar de God van het Nieuwe Testament’
Doordat het Oude Testament soms ronduit wreed is, zeggen veel christenen dat ze liever alleen in het Nieuwe Testament lezen. ‘In het Oude Testament lijkt God zo boos. Jezus is veel liefdevoller en meer vergevingsgezind. Geef mij maar de God van het Nieuwe Testament.’
De Bijbel zegt dat God gisteren, vandaag en morgen dezelfde is (Hebreeën 13:8), maar die indruk krijg je niet als je de Bijbel van voor naar achteren leest.
Met name in het Oude Testament gebeurt veel wat wij – 21e eeuwse christenen – niet begrijpen. Het vele geweld is daar slechts één aspect van.
Toch wil ik benadrukken dat in het Nieuwe Testament weliswaar niet wordt gesproken over oorlogen waar Israël bij betrokken is, maar dat het thema van Gods oordeel nadrukkelijk naar voren komt.
Het is zelfs Jezus die meer dan wie ook in de Bijbel spreekt over het oordeel over mensen. Hij bespreekt de hel ook veelvuldig. En in het Bijbelboek Openbaring wordt in symbolische taal gesproken over hoe het laatste oordeel eruit ziet. Daarnaast brengt God een echtpaar om het leven omdat ze tegen Hem hebben gezondigd (Handelingen 5).
Dit is niet om je te ontmoedigen om het Nieuwe Testament te lezen, maar om aan te geven dat God wel degelijk dezelfde is en dat thema’s uit het Oude Testament worden doorgetrokken naar het Nieuwe.
Ook in het Nieuwe Testament kun je die teksten uitkiezen die je aanspreken en andere links laten liggen.
Stel vragen aan de Bijbel
Hoe ga je dan om met teksten over misbruik, marteling en moord? Door vragen te stellen aan de Bijbel en dan vooral deze drie:
- Waar zitten we op de tijdlijn van de Bijbel?
- Is wat er wordt beschreven werkelijk de wil van God?
- Staat er wat er staat en wie zegt het?
Laten we iets dieper ingaan op deze vragen:
- De tijdlijn van de Bijbel
In een vorige blogpost en video liet ik al de tijdlijn van de Bijbel zien. Nu gaan we deze toepassen.
Verreweg de meeste geweldspassages vinden we in akte 3 – de periode waarin de Bijbel het volk Israël volgt. Israël is de nieuwe naam van Jakob, die de zoon is van Isaak en de kleinzoon van Abraham.
Abraham kreeg van God de belofte dat uit hem een rijk nageslacht zou worden geboren dat de hele wereld zou zegenen. Zij mogen wonen in het land Kanaän en God zal hun God zijn en onder hen wonen.
Onthoud deze laatste zin, want dit is cruciaal voor wat er verder gebeurt in de Bijbel. Israël en zijn zonen komen in Egypte terecht. Daar krijgen ze steeds meer kinderen en kleinkinderen en uiteindelijk ontstaat uit Israël een groot volk.
God had echter al tegen Abraham gezegd dat zijn nageslacht vierhonderd jaar in een ander land zou wonen:
‘Pas de vierde generatie zal hierheen terugkeren, want pas dan hebben de Amorieten zo veel misdaden bedreven dat de maat vol is.’ (Genesis 15:16)
Na de bevrijding uit Egypte leidt God Israël naar Kanaän. Hij geeft hun opdracht om de Kanaänitische volken uit het land te verdrijven. Dit is de enige keer in de Bijbel dat God Israël opdracht geeft namens Hem oorlog te voeren!
Vanaf Jozua (15e eeuw voor Christus) tot en met koning David (11e eeuw voor Christus) vecht Israël om het hele land te veroveren dat hun was toegezegd.
God wilde dat ze hier verbleven én Hij ging onder hen wonen. Hij wilde hun God zijn en zij moesten Zijn volk zijn.
God is echter een heilige God en Hij kan geen zondige praktijken toestaan. Daarom was het belangrijk dat de Kanaänieten werden verdreven. We komen hier nog op terug.
Kleine zonde, harde straf
Een ander triest voorbeeld dat wij vaak onbegrijpelijk vinden, is waarom mensen soms zo hard werden gestraft in de periode van het Oude Testament voor wat wij kleine zonden zouden noemen. Neem de dood van Aärons zonen (Leviticus 10).
Ze boden God een vuur aan dat niet aan Zijn voorschriften voldeed en werden door Gods vuur verteerd. Dit lijkt ongekend hard. Hoe moet Aäron zich hebben gevoeld?
Het lastige is dat wij mensen gebeurtenissen vanuit menselijk perspectief bekijken. We identificeren ons met Aäron in dit verhaal en niet met God.
Kijken we naar de tijdlijn, dan zien we waar God meebezig is in Leviticus. Hij maakt Israël klaar om Zijn volk te zijn. Ik zei het al: Hij wil onder hen wonen.
Maar Jezus is nog niet gekomen en ze zijn nog een zondig volk. Hoe kan God dan bij hen zijn? Dat kan alleen als ze uitgebreide rituelen volgen die hen verbinden met het offer dat Jezus later zou brengen.
Alleen, die rituelen hadden beperkingen. Daarom moesten de mensen zich zo strak aan die voorschriften houden.
God een verkeerd vuur aanbieden, is achteloos omgaan met Zijn heiligheid. Het lijkt een kleine zonde, maar dat is het absoluut niet. Als wij het een kleine overtreding vinden, dan beseffen we niet hoe groot God is.
-
Is het geweld Gods wil?
Eén van de redenen dat we zoveel moeite hebben met de gewelddadige passages is natuurlijk de gruwelijkheid ervan. Wij lezen hier niet graag over.
Daarnaast vinden we ze moeilijk omdat ze niet passen in ons beeld van God. Als Hij liefdevol is en mensen vergeeft, waarom in het Oude Testament dan niet? Is God wel liefde?
We proberen te gissen naar waarom God iets doet. Als je weet waarom iemand iets zegt of een bepaalde handeling uitvoert, dan leer je iemand beter kennen. Zijn/haar woorden en daden onthullen zijn/haar karakter.
Dus als de Heer de onschuldige inwoners van een stad als Jericho om het leven laat brengen, dan is Hij een wrede God.
Toch moeten we een onderscheid maken tussen Gods wil en Gods wezen. Wat bedoel ik daarmee?
Gods wil is Zijn verlangen. Wat wil Hij? God wil vergeven. God wil Zijn genade, liefde en barmhartigheid tonen. Hij wil zegenen.
‘Nou’, zeg je misschien, ‘dan doet Hij dat toch gewoon? Wat is het probleem?’
Het probleem is dat God beperkt wordt door Zijn wezen. God is namelijk liefde. Hij is barmhartig. Hij is genadig. Hij is vergevingsgezind.
Maar God is ook heilig en rechtvaardig…
Heilig wil zeggen dat Hij geen zonde kan tolereren, al zou Hij het willen. God is namelijk altijd heilig. Hij kan dit niet even ‘uit’ zetten. Vergelijk God met een groot, wit tapijt. Het is zuiver en moet zuiver blijven.
Zolang ik zonder zonde ben, kan ik dit tapijt vrij benaderen, want ik vervuil het niet. Maar stel dat ik wel overtredingen heb begaan. Dan heb ik modder aan mijn schoenen en op mijn kleding. Zou ik dan in de buurt van dat witte tapijt mogen komen? Nee, want ik zou het vuil maken.
Rechtvaardig wil zeggen dat iemand krijgt wat hij/zij verdient. Heb ik iemand geslagen, heb ik iets gestolen of heb ik een andere overtreding gedaan, dan verdien ik straf. Goede daden wissen slechte daden niet uit.
Het zou niet eerlijk – niet rechtvaardig – zijn voor die ander als de rechter mij zou vergeven dat ik iets van hem heb gestolen.
De conclusie? God wil liefdevol en genadig zijn, maar tegelijk is Hij ook heilig en rechtvaardig. Wat het Oude Testament voor ons zo moeilijk maakt is die spanning tussen deze uitersten.
Wat heeft dit te maken met de gewelddadige teksten in de Bijbel?
Als God Israël opdracht geeft om Kanaän in te nemen, neemt God geen willekeurig volk op de korrel dat toevallig op de verkeerde plaats woont.
God heeft de Kanaänieten zeker vierhonderd jaar de tijd gegeven om tot inkeer te komen, want al tegen Abraham zei God dat pas dan de Amorieten zo veel misdaden bedreven hebben dat de maat vol is. (De Amorieten staan hierbij symbool voor alle volken in Kanaän.)
God wilde de Kanaänieten redden. Sommigen kwamen ook tot inkeer. De prostituee Rachab uit Jericho bijvoorbeeld liep over naar Israël omdat zij had gehoord van de wonderbaarlijke kracht van de Heer. Ze geloofde Hem! (Uiteindelijk werd Jezus geboren uit haar nageslacht.)
Iedereen in Jericho had gehoord over wat God had gedaan in Egypte, maar alleen Rachab en haar familie sloten zich bij Gods volk aan. (Jozua 6)
Ook de Chiwwieten kozen eieren voor hun geld. Ze lieten zich onderwerpen door Israël. Toegegeven, ze misleidden de Israëlieten. Dat was wellicht niet nodig geweest, maar het resultaat was hetzelfde: God was hen genadig (Jozua 9).
Waarschijnlijk ken je ook het verhaal wel van de profeet Jona die niet wilde getuigen in Ninevé, omdat Hij wist dat God deze door en door slechte mensen (echt een misdadig volk) zou vergeven als ze tot bekering kwamen. Ze komen inderdaad tot inkeer en God spaart hen.
God zegt zelf dat Hij geen plezier schept in het ombrengen van slechte mensen. Hij wil juist dat mensen zich bekeren (Ezechiël 33:11-16).
Onvermijdelijk oordeel
Gods wil is dat mensen tot inkeer komen. Maar als ze dat niet doen, dan is het oordeel onvermijdelijk. Hij kan niet anders, want anders is Hij niet heilig en rechtvaardig. Maar Hij waarschuwt altijd en geeft mensen zo de keuze.
Kijk je naar de volken in Kanaän: daar vonden ook de meest verschrikkelijke dingen plaats. Afgoderij vierde hoogtij. Jonge kinderen werden levend verbrand. Ook waren er allerlei religieuze rituelen waarbij seks met dieren en kindprostitutie voorkwam. Wat hier gebeurde, is misselijkmakend.
Zou er in onze tijd een land zijn waar dit soort dingen gebeurden, dan zouden we luid kabaal maken om een eind te maken aan dit regime.
God wist trouwens dat als Israël naast deze mensen zou gaan wonen, ze de zondige praktijken zouden overnemen. Dit is precies wat de Bijbel later beschrijft. Daar waar Israël de Kanaänieten NIET verdreef, ging Gods volk de mist in. Ze trouwden met Kanaänitische partners en namen hun afgoderij over.
Veel van wat in het Oude Testament gebeurt, is een voorafschaduwing van wat later zou gebeuren. De zondvloed, de vernietiging van Sodom en Gomorra en de verdrijving van de volken uit Kanaän zijn Gods oordeel in het klein.
(Tegelijk wijzen Noachs ark, de engelen die Lot en zijn dochters redden en de bekering van Rachabs familie op het wonder dat wij verlossing noemen. Al in het Oude Testament laat God Zijn hele reddingsplan zien. Dat is het thema van mijn boek ‘Jezus in het Oude Testament’, dat in september verschijnt.)
Israël speelde een specifieke rol bij de verovering van Kanaän. Door de strijd aan te binden en de bevelen van de Heer op te volgen, lieten ze hun trouw zien. Zij voerden het oordeel namens Hem uit.
Moeten wij dit dus oké vinden?
Ja en nee. Enerzijds kunnen we hopelijk inzien dat God heilig is en dat als mensen zich niet bekeren, ze Zijn oordeel over zich afroepen.
God kan mensen ook niet dwingen zich tot Hem te keren, want Hij is liefde en dat betekent dat je een ander de keus geeft om je af te wijzen. Tegelijk hebben we gezien dat Hij zonde niet kan tolereren, want dan zou Hij niet langer heilig en rechtvaardig zijn.
Ik hoop dat je dit spanningsveld voelt! Dit is namelijk het mysterie van God: hoe kan een heilige, rechtvaardige God liefdevol zijn en genadig voor zondige mensen? Dit raadsel wordt pas opgelost in Jezus Christus. Daarom is het Oude Testament zo lastig voor ons. We ervaren dat dilemma.
En natuurlijk is al dat bloedvergieten niet iets om vrolijk van te worden. Natuurlijk mogen we dit verschrikkelijk vinden. De menselijke drama’s zijn niet te bevatten. Toch wil ik nogmaals benadrukken dat er in de dorpen en steden in Kanaän al gruwelijke dingen gebeurden die minstens zo erg waren.
God wilde dit stoppen en gebruikte daar Israël voor. En ook dit moet ik nog eens zeggen: alleen in deze periode gaf God opdracht om namens Hem oorlog te voeren. Verder heeft God dit nooit gedaan.
En het geweld in Rechters, Samuel en andere historische boeken dan?
Ik vind Rechters persoonlijk geen fijn boek om te lezen en ook in de andere boeken vinden veel nare dingen plaats.
Hoe kan de rechter Jefta bijvoorbeeld zijn eigen dochter offeren na het doen van een onnodige eed? Waarom staat God toe dat een vrouw zo wordt misbruikt dat ze sterft? Waarom leidt dit tot een burgeroorlog waarbij bijna de hele stam Benjamin wordt uitgeroeid?
Als je deze boeken leest, moet je goed letten op de rol die God speelt. Zijn naam komt bij dit soort passages vaak nauwelijks voor. Hij is het oneens met HEEL VEEL wat er in de Bijbel gebeurt. Met andere woorden: het is niet Zijn wil.
Het hele doel van de historische boeken is om aan te tonen hoe trouw God is en hoe ontrouw Israël. Wat Rechters doet, en ook de boeken die erna komen, is het verval van de mens aantonen.
Zelfs een man naar Gods hart als David blijkt niet volmaakt. Het Oude Testament zucht en kreunt. Het verlangen naar een Koning die alles goed maakt, de relatie met God herstelt en verlost van zonde klinkt door in alle verhalen.
-
Staat er wat er staat en wie zegt het?
De Bijbel is geschreven in een taal die wij niet kennen en een cultuur die verloren is gegaan. De wereld is de laatste eeuwen in rap tempo veranderd, waardoor wij bijzonder ver af staan van de beleving van de mensen die in het Oude Testament leefden. Hun tijd was radicaal anders dan de onze en daarom spraken en dachten ze zo anders dan wij.
Dat maakt Bijbel-onderzoek en -interpretatie lastig. Toch is het goed om altijd te kijken of er daadwerkelijk staat wat er staat.
Ik bedoel daarmee niet dat we moeilijke teksten moeten wegredeneren. Integendeel. Ik vind dat we op zoek moeten naar de oorspronkelijke betekenis. Neem deze tekst:
Jozua roeide in die tijd ook de Enakieten uit die in de bergen van Juda woonden, in Hebron, Debir en Anab, en in de bergen van Israël. Hij doodde hen en liet hun steden aan de HEER. Er bleven in het land van Israël geen Enakieten meer over, behalve in Gaza, Gat en Asdod. (Jozua 11:21)
Dit lijkt een koelbloedige massamoord waarbij er geen overlevenden waren onder de Enakieten. Maar wat staat er in hoofdstuk 15? Kaleb verdreef de zonen van Enak. Rechters 1:20 herhaalt dit nog eens.
Dit betekent dat de Bijbel soms hele stevige woorden bevat die je het best kunt omschrijven als oorlogstaal. Maar vervolgens gebeurt er iets anders. Toegegeven: er kwamen bij de strijd veel mensen om, maar tegelijk was het doel niet alles en iedereen te doden. Het ging erom deze volken te verdrijven.
Zo zijn er meer gebeurtenissen waarbij de Bijbel eerst zegt dat iedereen werd omgebracht, maar enkele bladzijden verder blijkt nog een deel van hen in leven.
Oorlogstaal is zwart-wit, de werkelijkheid is vaak genuanceerder.
Roept de Bijbel op tot het doden van baby’s?
Gods Woord wordt vaak bespot vanwege de vreemde wetten, vrouwonvriendelijke teksten en geweldspassages. Op het eerste gezicht kan de Bijbel een wereldvreemd boek lijken. Ik hoop dat je het met me eens bent dat we bij ieder voorbeeld een laag dieper moeten kijken naar de context, naar Gods rol in de betreffende tekst en naar wat er staat en vervolgens daadwerkelijk gebeurt.
In het verlengde daarvan is het belangrijk om te kijken naar wie het zegt en wat hij/zij bedoelt. Neem dit gruwelijke vers:
‘Gelukkig hij die jouw kinderen grijpt en op de rotsen verplettert.’ (Psalm 137:9)
Hier lijkt de Bijbel op te roepen tot het vermoorden van baby’s. Toch? Hoe kun je zo’n God volgen? Als Hij bestaat, dan is Hij uiterst wreed. Dit kan niets met zijn heilige, rechtvaardige karakter te maken hebben.
De vraag is: roept God op tot het verpletteren van kinderen? Als je de hele psalm leest, dan zie je dat dit niet het geval is.
Het is een gedicht van iemand die zojuist is weggevoerd naar Babel. Hij is alles kwijtgeraakt. Zijn land, zijn huis, zijn kinderen…
Hij zit aan de oever van de rivier in Babel. Misschien wel geketend. En wat vragen de bewakers? Zing eens een vrolijk lied!
Deze man is getraumatiseerd en rouwt. Kijk eens naar dit hartverscheurende vers:
‘Babel, weldra word je verwoest. Gelukkig hij die wraak zal nemen en jou doet wat jij ons hebt gedaan.’ (Psalm 137:8)
Hij wenst zijn beulen toe wat ze hem hebben aangedaan. En wat hebben ze gedaan? De kinderen vermoord…
Is het goed om je vijand toe te wensen dat zijn kinderen omkomen. Nee, maar het is wel te begrijpen.
Hoe dan ook, het punt is dat dit vers over het verpletteren van kinderen geen algemene oproep van God is. Het is een hartenkreet van iemand die alles kwijt is, van iemand die genoegdoening wil van wat hem is aangedaan.
Conclusie
Er staan zeker passages in de Bijbel die niet prettig zijn om te lezen. Er komt geweld voor in de Bijbel en we kunnen die teksten niet wegdenken. Ze staan erin, omdat die geweldsincidenten echt zijn gebeurd. De Bijbel is niet gecensureerd.
Dat er met name in het Oude Testament veel geweld voorkomt, wil niet zeggen dat God in het Nieuwe Testament anders is dan God in het Oude Testament.
Een belangrijke boodschap van het Oude Testament is aantonen dat er spanning bestaat tussen enerzijds Gods heiligheid en rechtvaardigheid en anderzijds Zijn liefde en genade. Jezus Christus lost die spanning op in het Nieuwe Testament.
Er zijn in twee veel voorkomende soorten van geweld in de Bijbel:
- Gods oordeel. Denk aan de zondvloed, de vernietiging van Sodom en Gomorra en de verdrijving van de Kanaätische volken. In alle gevallen heeft God de mensen tijd gegeven om tot inkeer te komen. Ze deden het niet en dan is het oordeel onvermijdelijk omdat een heilige, rechtvaardige God kwaad niet kan toestaan. God schept hier geen plezier in!
- Menselijk geweld. God is het hier niet mee eens. Dat dit voorkomt in de Bijbel, is omdat dit geweld het verval van de mens laat zien.
Daarom is het altijd goed deze drie vragen te stellen:
-
Waar bevinden we ons op de tijdlijn van de Bijbel?
God draagt Israël slechts in een periode op om oorlog te voeren bijvoorbeeld, alleen bij de verovering van Kanaän (tussen ruwweg 1406 en 1000 voor Christus).
-
Is het Gods wil?
God zegt zelf dat Hij geen plezier heeft in het ombrengen van slechte mensen, wel als ze zich tot Hem bekeren (Ezechiël 33:11-16). Zijn oordeel is echter onvermijdelijk als ze Hem blijven afwijzen. God is namelijk heilig en rechtvaardig en kan geen zonden tolereren.
Hij kan Zijn heilige, rechtvaardige karakter niet even uit zetten. Hij wil niet veroordelen, maar ooit is de tijd om tot inkeer te komen voorbij.
Tegelijk is God het oneens met veel menselijk geweld dat plaatsvindt in de Bijbel. Dat het in de Bijbel staat, wil niet zeggen dat Hij opdracht heeft gegeven tot het misbruik, marteling of moord.
-
Staat er wat er staat en wie zegt het?
De Bijbel bevat veel stevige woorden die het best als oorlogstaal omschreven kunnen worden. Oorlogstaal is zwart-wit en niet genuanceerd.
Zo zijn er best veel voorbeelden waar de Bijbel zegt dat alle mensen in een bepaalde plaats werden omgebracht, terwijl even verderop staat dat er overlevenden zijn.
Tegelijk zijn er teksten in de Bijbel opgenomen die uitdrukking geven aan menselijke emoties en die niet van God komen. Bijvoorbeeld de tekst waar staat dat de kinderen van de vijand verpletterd moeten worden (Psalm 137:9).
Deze psalm is geschreven door een man die zijn land, zijn huis én zijn kinderen is verloren door de Babyloniërs. Hij rouwt en wil genoegdoening. Zijn kinderen zijn vermoord en hij wenst zijn vijand hetzelfde toe.
Is dat goed? Nee, maar wel begrijpelijk. Het punt is dat de Bijbel hier niet oproept tot het nemen van wraak. Deze Psalm brengt onder woorden hoe iemand zich voelt die zojuist in ballingschap is weggevoerd.
Lees ook: Geweld in de Bijbel – Een meer pastoraal antwoord
Dit artikel is deels gebaseerd op het boek ‘How (not) to read the Bible’ van Dan Kimble.
Plaats een Reactie
Meepraten?Draag gerust bij!