Waarom Abraham zijn enige zoon op het altaar moest leggen

Er gebeurt natuurlijk van alles, dat weten jullie. Abraham en Sarah proberen bijvoorbeeld zelf de belofte in vervulling te laten gaan. Abraham verwekt een zoon bij Sarah’s slaaf Hagar. Ook uit deze Ismaël worden volken geboren, maar hij is niet de zoon van de belofte.

25 jaar nadat de belofte is gedaan, krijgen Abraham en Sarah dan eindelijk hun zoon. Wat een bevrijding! Abraham die al sinds zijn huwelijk door iedereen er op werd aangekeken dat hij nog altijd geen kind had, had eindelijk een stamhouder.

Sarah die zich minderwaardig voelde omdat ze Abraham geen kind had kunnen schenken – hoewel het niet haar schuld was – haar diepste wens was nu in vervulling gegaan. Iedereen die altijd had gezegd dat ze gek waren omdat ze een stem uit de hemel hadden gehoord en op basis daarvan een lange omzwerving gingen maken, was nu zelf te kijk gezet.

Ze noemden hun zoon ‘Isaak’ – hij zal lachen.

Dit was de ultieme ‘happy after’. Het boek van Abraham kon gesloten worden. God had gedaan wat hij had beloofd.

Een bizarre wending

Maar hoewel in de Bijbel God centraal staat, gaat het verhaal niet alleen over God. Hij bewijst telkens zijn trouw. Bij ieder verhaal in de bijbel komt echter ook een vraag op: is de mens trouw aan God?

En dan krijgen we dus misschien wel één van de meest bizarre en dramatische wendingen uit de Bijbel. God spreekt met Abraham. Hoe? Dat weten we niet. Maar Abraham hoort onmiskenbaar Gods stem.

‘Roep je zoon, je enige, van wie je zoveel houdt, Isaak, en ga met hem naar het gebied waarin de Moria ligt. Daar moet je hem offeren op een berg die ik je wijzen zal.’

Dit is waarom zoveel mensen op Facebook negatieve reacties achter laten op mijn boek over de bijbel. ‘Het is een sprookjesboek’, zeggen ze. ‘Een vreselijk boek’. Ze begrijpen het niet. Waarom zou God iets terugvragen wat hij zelf heeft gegeven? Waarom vraagt God of Abraham een klein jongetje door zo’n traumatische ervaring willen laten gaan? Waarom vraagt God überhaupt om een kindoffer? Dat is zelfs voor christenen lastig. God haat toch kindoffers?

Ja, dat klopt. Om te beginnen: Isaak is geen klein kind meer, maar een jonge man in dit verhaal. Misschien vijftien, of achttien of misschien twintig, we weten het niet precies.

Let ook op wat God niet vraagt. Hij zegt niet: pak een mes en breng Sarah om het leven. Dat zou Abraham niet gedaan hebben. Hij zegt ook niet: ga naar Isaaks tent en vermoord de zoon van wie je zoveel houdt. Als Abraham dat gehoord zou hebben, zou hij hebben geweten dat dit niet van God kwam.

Nee, God zegt: Ga naar de bergen, maak een altaar en breng een brandoffer. Een brandoffer. Dat is wat je doet om vergeving te vragen voor je zonden.

In de tijd waarin Abraham leefde, telde individueel belang niet. Het ging om de familie en de stam. De oudste zoon was het belangrijkste familielid. Hij kreeg het grootste deel van de erfenis. Als de hele erfenis in gelijke stukken werd verdeeld, zou de familie steeds zwakker worden. Alle hoop en dromen liggen bij de eerstgeboren zoon.

De Bijbel zegt ook meer dan eens dat dat vanwege de zonden van het volk, hun eerstgeborenen aan God toe behoren. Ze kunnen worden vrijgekocht door het brengen van offers of het betalen van losgeld. En de zwaarste plaag die God later over Egypte zou uitstorten, was de dood van de eerstgeborenen. Het was de ultieme straf voor de zonden.

Dus als Abraham de opdracht krijgt om zijn zoon te offeren, weet hij dat hij dat moet doen om zo te betalen voor de zonden van zijn familie. En geloof me, dat wist hij. Noach heeft hem waarschijnlijk zelf verteld over de zondvloed, en anders opa Shem wel.

Nageslacht Abraham

Er was nog een reden. Abraham zou de vader worden van vele volken en de grondlegger van de drie grote godsdiensten, Jodendom, Christendom en Islam. Uit zijn nageslacht zou ook de messias worden geboren.

Maar wat nu als Abraham alleen maar trouw was geweest vanwege de belofte van God? Wat nu als hij alleen maar zijn vaderland had verlaten omdat God hem dan een zoon zou geven? Ging het Abraham om het geschenk – namelijk de zoon – of om God zelf?

Er was een proef nodig om daar achter te komen. Het is een beproeving die niemand ooit hoeft mee te maken. Ik zie mezelf nog staan in het ziekenhuis, terwijl ik de hand vast houd van mijn dochter, terwijl ze is omringd door dokters en verplegers. Ik zie mezelf nog rijden naar het ziekenhuis wetende dat de kans groot is dat ons nog ongeboren zoontje niet levend ter wereld komt.

In beide gevallen had ik geluk. Mijn kinderen hebben het overleefd en ik weet dat er mensen zijn die hele zware verliezen hebben gelezen. En dan lijkt deze proef die Abraham moet doorstaan, nog onmenselijker. Maar hij was nodig.

Stel dat we konden tijdreizen en Abraham konden zien. Dan is dat wat we zouden waarnemen:

Na een slapeloze nacht staat Abraham vroeg op. Hij zegt niets tegen Sarah. Hij kapt zelf hout. Hij roept zijn zoon en een paar knechten en vertelt ze dat ze een offer gaan brengen. Ze reizen drie dagen naar Moria. Dat geeft Abraham drie dagen de kans om zich te bedenken. Om te twijfelen of hij God wel echt goed heeft verstaan. Om ongehoorzaam te zijn.

‘Waar is het offer?’

Maar hij gaat door. En dan laat hij zijn knechten achter. Ze mogen hem niet tegenhouden als ze erachter komen dat Isaak het offer is.

Isaak houdt zelf het brandhout vast als ze de berg beklimmen. En dan vraagt hij: ‘Mijn vader, waar is dan het offer?’

Natuurlijk weet Isaak dat er voor een offer een stuk vee nodig is. Hij heeft dit al tientallen of misschien wel honderden keren gedaan. En Abraham spreekt profetische woorden. ‘God zelf zal voorzien, jongen.’

Maar wat moet er een zwaard door zijn ziel zijn gegaan. ‘Mijn vader’ wordt straks ‘Mijn moordenaar’.

Abraham is verscheurd. Al die tijd zit er één gedachte in zijn hoofd. ‘God is heilig en rechtvaardig. Hij kan geen zonden tolereren. Maar God heeft beloofd dat door Isaak een volk geboren gaat worden. God is liefdevol.’

Dit is de grootste vraag die de Bijbel probeert te beantwoorden: hoe kan een heilige, rechtvaardige God liefdevol zijn en zondige mensen vergeven terwijl hun zonden toch worden bestraft?

Abraham gaat er achter komen.

Isaak helpt zijn oude vader bij het bouwen van een aarden altaar. En dan? Zou Isaak het al geweten hebben? Heeft Abraham hem verteld: ‘Ik hou van je, maar jij bent het offer.’

Of: ‘Dit moet gebeuren, maar God zal je tot leven wekken. Hij kan dat. Je moet me vertrouwen.’?

Het droevigste altaar ooit gebouwd

De Bijbel vertelt het niet. Maar Isaak was veel sterker en sneller dan zijn vader. Hij had gewoon naar beneden kunnen lopen en kunnen zeggen dat zijn vader gek geworden was.

Dat doet Isaak niet. Hij gaat zelf liggen. Abraham bindt hem vast en legt het hout op zijn zoon. Misschien geeft hij hem en laatste kus voor hij het mes opheft.

Daar, op dat altaar, het droevigste altaar dat Abraham ooit heeft gebouwd, ligt zijn geliefde zoon. Alles heeft Abraham voor hem opgeofferd. Hij is Abrahams hoop. Hij is de belofte die God had gedaan. Hij is de hoop van Israël en de hoop van de Kerk. Hij is klaar om te bloeden en te sterven. Het mes gaat omhoog.

En dan is daar de bekende stem uit de hemel: ‘Abraham! Abraham!’

Opnieuw zegt Abraham: ‘Ik luister!’

God antwoordt: ‘Raak de jongen niet aan, doe hem niets! Want nu weet ik dat je ontzag voor God hebt: je hebt mij je zoon, je enige, niet willen onthouden.’

In het struikgewas blijkt een ram verstrikt te zitten. Abraham en Isaak zijn dolgelukkig. Ze offeren het ram in plaats van Isaak. En Abraham noemt de plaats Jehova Jireh – De Heer zal voorzien.

De Bijbel zegt zelf dat God Abraham op de proef stelt. De test is, hou je van God boven alles? Hij slaagt met vlag en wimpel. Hij houdt meer van God dan van alles wat Hij op de wereld kan krijgen. Zijn geloof was gezuiverd. Abraham leerde dat zijn liefde voor Isaak tot het niveau van afgoderij was gestegen.

Dit kan ons ook overkomen. Wie of wat zijn onze afgoden? Onze geliefden? Onze carrière, ons geld, onze status?

Het kan zijn dat we op de proef worden gesteld en dat we daarom denken dat God gemeen of onrechtvaardig is. Maar God hoeft zich aan ons niet te verantwoorden. Hij laat pijn en verlies toe om ons te veranderen, opdat we afstand doen van wat tussen ons en hem instaat. Want er is geen groter geschenk dan God zelf.

Mensen die nooit hebben geleden in dit leven hebben minder empathie voor anderen, kennen hun eigen tekortkomingen en beperkingen niet, hebben geen uithoudingsvermogen als het tegen zit, en hebben onrealistische verwachtingen van het leven.

Over de zin en onzin van het lijden kun je natuurlijk nog zoveel meer zeggen, maar daar ontbreekt de tijd voor. Dus accepteer voor nu deze beperkte visie dat God moeilijkheden en zelfs lijden kan gebruiken om van afgoden af te komen.

Afgoden zijn verslavend. Je wilt er altijd meer van. Abrahams lange tocht naar de bergen van Moria was dan ook de afsluiting van een lange reis om het karakter van Abraham te vormen.

Hoe kan een ram betalen voor zonden?

Maar het verhaal gaat een laag dieper. Want hoe kan een ram betalen voor de zonde van Abrahams familie? Dat kan eigenlijk niet. Dieroffers wijzen slechts vooruit naar een offer dat nog gebracht moest worden.

Laten we de tijd ruim tweeduizend jaar vooruitspoelen. We bevinden ons opnieuw in de bergen van Moria. Alleen is deze plek nu niet verlaten. Er is een bruisende stad gevestigd: Jeruzalem. Hier staat de tempel, waar dagelijks dieroffers worden gebracht.

Stel dat we met geestelijke ogen konden kijken. Dan zouden we opnieuw een Zoon zien die zelf het hout droeg. Alle toeschouwers die rouwden of joelden of slechts met medelijden naar Hem keken, zouden niet doorhebben dat er eigenlijk een Vader met Zijn Zoon naar boven liep. Ze zouden de hemelse Vader niet zien.

Maar Jezus, zwaar gemarteld inmiddels, loopt naar boven. Hij is gehoorzaam aan zijn vader. Zoals Abraham en Isaak gehoorzaam waren aan God.

Isaak ging zelf op het altaar liggen en liet zich vastbinden door zijn vader. Jezus hoefde maar één keer tegen Zijn Vader te zeggen dat Hij dit niet wilde en een leger engelen zou Hem bevrijden. Hij deed het niet. Hij liet zich vast spijkeren door Romeinse soldaten.

Maar het waren niet de soldaten en niet de Joodse leiders die Hem offerden. Het was God zelf. Hij had Zijn Zoon geroepen, Zijn enige, van wie Hij zoveel hield. Hij had Hem gebracht naar de berg en de Zoon was zelf op het kruisvormige altaar gaan liggen.

Een gebroken stem

Tweeduizend jaar eerder had er een stem geklonken. ‘Stop! Raak de jongen niet aan!’

Nu klonk er een andere stem. Een gebroken stem van een gebroken mens. ‘Mijn God, mijn God, waarom hebt U Mij verlaten?’

Urenlang hangt Jezus aan het kruis voor Hij roept: ‘Het is volbracht’. In die uren drinkt hij de beker met Gods toorn leeg.